آقا محمدخان، فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار از نگاه سفرنامه نویسان اروپایی معاصر آنان

پژوهش حاضر قصد دارد به چگونگی تصویر شاهان نخستین قاجار ( آقا محمد خان، فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار) در سفرنامه های نوشته شده در فاصله سال های 1209-1264 ه.ق/ 1794-1849م توسط سیاحان اروپایی معاصر آن شاهان بپردازد. در این پژوهش عواملی که بر تصویر ارایه شده از شاهان مذکور تأثیر گذاشته مثل منافع کشورهای متبوع نویسندگان و هم چنین تفاوت ها و شباهت های بین تصاویر شاهان در سفرنامه های مختلف این دوره مورد توجه قرار گرفته است. اهمیت بررسی تصاویر شاهان در این آثار از آن جهت است که، تصاویر ارایه شده از آنان توسط سیاحان، بارها به طور ناقص مورد استفاده ی نویسندگان داخلی قرار گرفته است. تصویر سه شاه نخستین قاجار در پژوهش حاضر که از جمله در مکالمات آن شاهان با سیاحان انعکاس یافته است، آنان را افرادی بی اطلاع از اوضاع زمانه نشان نمی دهد. شاهانی که این افراد دیده اند به مذهب پایبند بوده و قدرت مطلقشان نیز به همین وسیله محدود می شده است. با وجود ارایه ی آمار و ارقام گاهی متضاد و ذکر مطالبی حیرت انگیز درباره ی میزان و شدت خشونت آقا محمد خان، سیاحان آن عهد، کار وی را برای ایجاد و حفظ امنیت در کشور لازم دانسته اند. طبق آن چه در سفرنامه ها آمده است، اوضاع ایران در آن زمان، به ویژه از جهت سیاسی، استبداد و خشونت شاهان قاجار و به طور خاص آقا محمد خان را اقتضا می کرده است. سفرنامه نویسان به زندگی خصوصی، علایق شخصی، ظاهر، هنرها و ویژگی های رفتاری شاهان نیز پرداخته اند. تأثیر منافع کشورهای متبوع سیاحان بر تصویر شاهان قاجار و دایره ی قدرت در ایران دیده می شود. این تأثیر بخصوص در نگاه به ساختار اداری و نحوه ی رفتار شاهان در برقراری روابط خارجی چشمگیر است. میزان و مدت نفوذ این کشورها در صحنه ی سیاست ایران، شباهت ها و تفاوت هایی را در دیدگاه سفرنامه نویسان به وجود آورده است. ملاقات مکرر، نزدیکی و صمیمیت با شاه باعث شناخت بهتر و دقیتر سیاحان از آنان می¬شد و این عامل مهمی در ایجاد تفاوت در سفرنامه هاست. سفرنامه ها، در زمینه ی توجه به زندگی خصوصی شاهان، مسئله ی جانشینی و ارتش شباهت هایی با یکدیگر دارند.